09.10.2016
Preuzmite recenziju u PDF formatu
dr Аnnemarie Sorescu-Marinković
Naučni saradnik
Balkanološki institut SANU
R Е C Е N Z I Ј А
knjige Slavoljuba Gacovića OD POVLAŠENIH SRBA DO VLAŠKOG JEZIKA. O poreklu i postojbini, o seobama, o srbizaciji i asimilaciji, o maternjem jeziku i o popisima Rumuna (Vlaha) istočne Srbije
Rukopis Slavoljuba Gacovića Od povlašenih Srba do vlaškog jezika. O poreklu i postojbini, o seobama, o srbizaciji i asimilaciji, o maternjem jeziku i o popisima Rumuna (Vlaha) istočne Srbije predstavlja prvi svezak petog i poslednjeg toma u ediciji Odabrana dela o istoriji Vlaha istočne Srbije u pet knjiga. Prva četiri toma su objavljena u reprint izdanju, pod naslovima: 1) Neslovenske osnove u ojkonimiji Vidinskog sandžaka XV i XVI veka; 2) Od Rimljana i latinskog do Rumuna timočana i rumunskog; 3) Vlasi u dokumentima Zaječarskog istorijskog arhiva i 4) Kud se dedoše Rumuni Tihomira Đorđevića, a peta knjiga je sad prvi put u štampi. Kao što možemo predpostaviti iz naslova, i kako sam autor objašnjava u Predgovoru, knjiga je zamišljena kao odgovor raznim autorima koji su, u devetnaestom i dvadesetom veku, propagirali tezu da su Vlasi u stvari povlašeni Srbi, kao i članovima Nacionalnog saveta Vlaha, koji danas, u dvadeset prvom veku, propagiraju tezu da je vlaški poseban jezik, a ne poddijalekat rumunskog jezika. Opovrgnuši ove dve teze solidnom argumentacijom i naučnim aparatom, knjiga Slavoljuba Gacovića predstavlja svojevrsnu istoriju rumunskog/vlaškog naroda i jezika, od svog nastanka sve do današnjeg dana.
Knjiga je organizovana u pet velikih celina: 1) O poreklu i postojbini Rumuna (Vlaha), 2) Migracije Rumuna (Vlaha) unutar karpatsko-staroplaninskog areala, 3) Povlašavanje Srba ili posrbljavanje Rumuna (Vlaha) istočne Srbije, 4) Da li je maternji jezik Rumuna (Vlaha) istočne Srbije „vlaški jezik“ i 5) O popisima i mimikriji Rumuna (Vlaha) istočne Srbije. Svaka od ovih celina koncipirana je tako da osvetli deo odgovora na pitanje „Da li su stvarno Vlasi povlašeni Srbi?“, kako bi na kraju čitalac sam mogao da izvuče zaključak.
U prvom poglavlju, O poreklu i postojbini Rumuna (Vlaha), Slavoljub Gacović se dotakao jednog od spornih istorijskih i jezičkih problema na Balkanu, naime koja je bila prvobitna postojbina Rumuna. Iako je jasno da su Rumuni potomci romanizovanog stanovništva koje je preživelo slovensku invaziju, međutim, nije sasvim izvesno koje je to područje bilo kolevka rumunskog naroda. To jest, neki autori smatraju da je rumunski narod nastao isključivo severno od Dunava, dok drugi veruju da kolevku rumunskog naroda treba tražiti južno od Dunava. U ovom poglavlju dat je iscrpan pregled istorijskih, arheoloških i filoloških dela, od šesnaestog veka na ovamo, koja su zastupala dva oprečna mišljenja, naime da je rumunski (vlaški) narod nastao na prostoru današnje Rumunije, severno od Dunava, u prikarpatskim oblastima i karpatskim planinama, ili da je kolevka rumunskog (vlaškog) naroda Balkansko poluostrvo, južno od Dunava: Stara planina, Rodopi ili čak Dinaridi, oblast Timok-Osogovo-Šara itd. Slavoljub Gacović detaljno prikazuje dela rumunskih i srpskih, a i drugih stranih autora koji zastupaju ova dva mišljenja, kao i onih – malobrojnih – stručnjaka koji smatraju da se rumunski narod istovremeno formirao i severno i južno od Dunava. Na kraju ovog iscrpnog pregleda, Gacović iznosi svoj lični stav, naime mišljenje da je rumunski (vlaški) narod nastao kako južno, tako i severno od Dunava, na celom balkanskom poluostrvu.
Drugo poglavlje, Uzroci migracija Rumuna (Vlaha) unutar karpatsko-staroplaninskog areala, objašnjava pojam migracija, dovode i u pitanje savremeno pojimanje reči, koja naglasak stavlja isključivo na krizna vremena: migracije koje su nastale zbog ratova i buna, usled naglog pogoršavanja ekonomskih, političkih i klimatskih uslova, itd. Tačnije, citirajući Jovana Cvijića, Gacović zaključuje da, istorijski posmatrano, migracije traju vekovima, prolaze mirno, mahom neopaženo i njime se u stvari najviše izmenio etnički sastav stanovništva pojedinih oblasti na karpatsko-balkanskom prostoru. Potom autor ukazuje na najznačajnije migracije, od Julijanove deportacije romanskog stanovništva Dakije 271. godine nove ere, pa preko ranovizantijske i srednjovekovne do savremene epohe koje su dobrim delom povezane sa migracijama romanizovanog/rumunskog stanovništva na karpatsko-balkanskom prostoru. Na osnovu iznetog materijala, autor zaključuje da su se migrativni procesi romanskog stanovništva (Vlaha ili Rumuna) unutar karpatsko-balkanskog prostora odvijali sa manjim ili većim intenzitetom od antičkog preko srednjovekovnog i turskog perioda do današnjih dana, kao i u svim kriznim vremenima. Zato se za migracije bilo kog etnosa unutar navedenog prostora ne može reći da su pokrenute tek u vreme turskih osvajanja, u XIV-XV veku, ili u vreme austrijsko-turskih ratova, u XVI-XVII, ili za vreme mnogih buna i ustanaka u XVIII ili za vreme oslobodilačkih ratova u XIX veku, kao što se najčešće pominje u literaturi, jer su mnoge migracije romanskog i rumunskog stanovništva postojale i pre i posle navedenih događaja minulih vekova.
U trećem, centralnom i najdužem poglavlju knjige, Povlašavanje Srba ili posrbljavanje Rumuna (Vlaha) istočne Srbije, autor opširno raspravlja o tezi u kojoj se Vlasi smatraju povlašenim Srbima. Po toj tezi, Srbi su, zbog napada i osvajanja srpskih zemalja od strane Turaka Osmanlija, u učestalim migracijama naselili zemlje današnje Rumunije (Vlaška /Oltenija i Muntenija/, Moldavija i Transilvanija /Erdelj/), pa su se kao povlašeni Srbi otuda, krajem XVII, u prvoj polovini XVIII i u prvim decenijama XIX veka, vratili na prostor današnje istočne Srbije. Međutim, pobijajući argumente pristalica ove teorije, Gacović nije isključiv i prihvata da je pojedinačnih slučajeva povlašavanja ili posrbljavanja ipak bilo, ali samo kao deo prirodnog asimilacionog procesa. Sveukupni izneti materijal ima za cilj da dokaže da je teorija o Vlasima kao povlašenim Srbima samo pokriće za agresivnu politiku asimilacije Rumuna (Vlaha). U drugom delu ovog poglavlja autor se bavi stereotipima o Vlasima, kao i pitanju njihove asimilacije putem vojske, administracije, škole i crkve, od Kneževine Srbije na ovamo. Posle prikazivanja obimne građe, kao i faksimila dokumenata i iscrpne analize o ovom pitanju, izvođenje zaključaka o asimilaciji Rumuna (Vlaha) severoistočne Srbije autor prepušta čitaocima.
Poglavlje je osmišljeno i kao svojevrsni odgovor i objašnjenje Nacionalnom savetu Vlaha, koji je nedavno standardizovao „vlaški jezik“, ignorišući istorijske dokumente i stavove stručnjaka o vezi između rumunskog jezika i vlaških govora. Zato u sledećem poglavlju, koje nosi naslov Da li je maternji jezik Rumuna (Vlaha) istočne Srbije „vlaški jezik“, autor dokazuje da su govori Vlaha istočne Srbije u lingvističkom smislu poddijalekti rumunskog jezika i da je vlaški jezik popularni srpski naziv za govore rumunskog jezika kojim, kao svojim maternjim jezikom, govore Vlasi istočne Srbije. Autor ističe još jednom sinonimiju između internih naziva za ove govore (rumâńeşće, l’imba rumâńască) i eksternih naziva (vlaški, vlaški jezik), da bi potom čitaocima nudio pitku i dobro dokumentovanu istoriju rumunskog jezika. Posebna pažnja je posvećena trenutnom stanju maternjeg jezika Vlaha, diglosiji i drugim procesima koji ubrzavaju smrt rumunskog i prelazak na sprski jezik. Kako bi sve to ilustrovao, osim stručne literature, Slavoljub Gacović se osvrće i na Internet blogove, TV emisije i novinske tekstove na vlaškom. U posebnom delu je dat istorijski pregled vlaških fonetskih ortografija iz radova i monografskih publikacija nastalih od prve polovine XIX veka, kojima je zabeležen etno-materijal rumunskih (vlaških) govora istočne Srbije, do ortografije koju je Nacionalni savet Vlaha 2012. godine prihvatio u ćiriličnoj i latiničnoj varijanti. Autor smatra da je inflacija ortografskih rešenja kriva za degradaciju u zapisivanju rumunskog (vlaškog), pre svega folklornog, ali i etnomuzikološkog i dijalektološkog materijala sa prostora istočne Srbije, i predlaže da se za zapisivanje ovih govora prihvata standard Međunarodnog fonetskog društva.
U petom i poslednjem poglavlju, O popisima i mimikriji Rumuna (Vlaha) istočne Srbije, autor iznosi popise Kneževine i Kraljevine Srbije, SHS, Kraljevine Jugoslavije, FNR Jugoslavije, SFR Jugoslavije, SR Jugoslavije, Srbija i Crna Gora i Republike Srbije, u kojima nailazi na elemente za raspravu kojim jezikom govore Vlasi istočne Srbije, da bi zaključio da je dinamiku kretanja broja Rumuna (Vlaha) do kraja XIX i na samom početku XX veka karakterisao relativno ravnomeran porast, naročito do popisa stanovništva Kraljevine Srbije iz 1900. godine. Problem ogromnih varijacija broja deklarisanih Vlaha, od popisa do popisa, postao je naročito uočljiv u posleratnim popisima. Autor takođe uočava i problem nesrazmere između broja deklarisanih Vlaha i broja stanovnika koji su izjavili da govore „vlaškim maternjim jezikom“. Sveobuhvatno objašnjenje istorijskog i socialnog konteksta u kome su popisi sprovedeni, kao i tadašnje drzavne politike, doprinosi boljem razumevanju rezultata raznih popisa. Autor vešto prati uspone i padove broja Vlaha/Rumuna u istočnoj Srbiji, od prvih pomena i turskih popisnih deftera, sve do poslednjeg popisa Srbije (2012), kao i promene u identifikaciji: Vlah ili Rumun. Poglavlje se završava sa rečima Rade Raduški, koja smatra da „će u budućnosti manjinska politika, bazirana na poštovanju posebnosti unutar jedinstva i jedinstva u različitosti, zavisiti od razvoja demokratskih procesa i uspostavljanja demokratskih institucija, što treba da omogući ostvarenje ljudskih i manjinskih prava u jednom multikulturalnom društvu. (...) Model asimilacije treba da bude zamenjen kulturnim pluralizmom koji omogućava manjinama da sačuvaju sopstvene etničke, verske i kulturne osobenosti, što ne isključuje potrebu njihovog uspešnog integrisanja u društvenu zajednicu“.
Kao prvo, moramo reći da je velika zasluga ove knjige da pruži odgovore na mnoga aktuelna pitanja koje rumunska (vlaška) zajednica istočne Srbije danas postavlja sebi, u kontekstu novih društveno-političkih dešavanja u srpskom društvu. Za razliku od prethodno četiri objavljena naslova, koji su sad ponovo oštampani u ediciji Odabrana dela o istoriji Vlaha istočne Srbije u pet knjiga, i koja su se isključilo bavila pitanjima starije istorije zajednice, jezičke istorije ili pomena Vlaha u starijim dokumentima, ova knjiga ima za cilj da osvetli savremenu sliku vlaškog društva i rumunskog jezika koji pripadnici ove zajednice govore. Što nije nimalo lak poduhvat, pošto je „vlaško pitanje“ još uvek osetljivo pitanje, a razni autori koji pišu o tome nisu još uvek našli adekvatan ton i potrebnu distancu.
Sto se distance tiče, Slavoljub Gacović piše iz nezahvalnog položaja dvostrukog insajdera, o kome je govorio antropolog Slobodan Naumović. Naime, sa jedne strane, autor pripada zajednici o kome piše, u našem slučaju vlaškoj zajednici, što znači da manje ili više svesno identifikuje sebe sa predmetom svoje studije, a sa druge strane, istovremeno pripada posebnoj podgrupi stručnjaka čiji je zadatak da proučava i konsoliduje identitet i interese svoje zajednice, kao i da ih brani argumentima kada su dovedena pod znakom pitanja. Kao član i zaštitnik svoje zajednice, dvostruki insajder će svakako regovati ako je zajednica dovedena u poziciju kulturne ili bilo koje vrste inferiornosti. Međutim, Slavoljub Gacović uspeva da prevaziđe ove prepreke i da napiše pre svega hrabru, možda nezgodnu knjigu, radiografiju vlaškog naroda, društva i jezika, kao i ideologija koje su ih pratile tokom vremena. Impresivna je lakoća s kojom autor plovi kroz istorijske periode i naučne discipline, kao i mešavina najnovije literature i najstarijih dokumenata, najpreciznijeg naučnog stila i najoštrije ironije, objektivnosti neutralnog posmatrača fenomena i subjektivnosti pripadnika zajednice, kritičnog mišljenja i saosećanja za sopstvenu zajednicu, čiju sudbinu deli. Prepoznatljiv stil iz ranijih dela, sa intrigantnim naslovima i angažovanim tonom, pretvara knjigu u sočno i pitko štivo, koje je međutim bazirana na solidnim istraživanjima i originalnim, ponekad neobjavljenim dokumentima, čiji su faksimili takođe ponuđeni.
Kao što i sâm autor priznaje, ova knjiga ne bi ugledala svetlost dana da nije dela onih stručnjaka ili pojedinaca čije stavove osporava. Stoga se i njima podjednako zahvaljuje, jer su ga i njihova dela podjednako podsticala i inspirisala na rad. Iako koncipirana kao odgovor na dve teze koje autor smatra netačnim i neprihvatljivim, knjiga se može čitati i kao nezavisno delo, koje približava srpskoj čitalačkoj publici istoriju rumunskog naroda i vlaške zajednice, i samim tim objašnjava trenutna dešavanja i procese u regionu. Osnovana na arhivska dokumenta, na naučnoj literaturi iz oblasti istorije, arheologije, lingvistike i istorije jezika, kao i na informacijama o najrecentnijim dešavanjima u istočnoj Srbiji i na rezultatima sopstvenog terenskog rada, knjiga ima jasnu naučnu vrednost zbog kvaliteta građe koja se koristi kao osnova za interpretaciju, ali će biti zanimljiva i široj čitalačkoj publici, zbog jednostavnog i jasnog stila.
Sa nestrpljenjem očekujemo najavljeni drugi svezak pete knjige, koji će, kako autor otkriva, sadržati relevantne analize aktuelnih pitanja vlaške zajednice iz severoistočne Srbije. Drugi deo pete knjige će uključiti tri poglavlja, Nacionalni saveti Rumuna (Vlaha) istočne Srbije i njihova politika identiteta; Nacionalni saveti Rumuna (Vlaha) istočne Srbije i školstvo i Nacionalni saveti Rumuna (Vlaha) istočne Srbije i njihova izdavačka politika, koja se odnose na politiku identiteta, na udžbenike i druge publikacije u kojima se pokušava dokazati da su Vlasi i takozvani vlaški jezik nešto sasvim drugo u odnosu na Rumune i rumunski jezik, kao i na posledice agresivne asimilacije. Nadamo se da će Slavoljub Gacović i ovog puta uspeti da objektivno posmatra ove savremene fenomene i da će ponuditi zadovoljavajuće odgovore na ova osetljiva pitanja za članove vlaške zajednice.
Zbog svega navedenog, zadovoljstvo mi je da preporučim izdavaču za objavljivanje rukopis prvog svezka pete knjige Slavoljuba Gacovića u ediciji Odabrana dela o istoriji Vlaha istočne Srbije u pet knjiga, pod naslovom Od povlašenih Srba do vlaškog jezika. O poreklu i postojbini, o seobama, o srbizaciji i asimilaciji, o maternjem jeziku i o popisima Rumuna (Vlaha) istočne Srbije.
U Beogradu, 12.09.2016. dr Annemarie Sorescu-Marinković
