O nama – kratak osvrt na istorijska i društveno-politička dešavanja
Sam termin „Vlah“ u srpskom jeziku ima nekoliko značenja, što u laičkoj javnosti ume da izazove zabune. Vlasima su turski osvajači označavali i sebi potčinjenu „raju“, pa se taj termin zadržao kao pežorativni naziv za Srbe i delom Hrvate u Bosni i Hercegovini. Piše li se malim početnim slovom, Vlah, odnosno „vlah“ je oznaka za srednjevekovni socijalni stalež stočara. Kao Vlasi, Srbima su poznati i Aromuni ili Cincari koji naseljavaju prostor istorijske Makedonije i Grčke. Taj narod je Srbiji dao istaknute velikane i javne ličnosti, bez kojih moderna srpska istorija ne bi mogla da se zamisli.
Govorimo li o severoistočnoj Srbiji, pod Vlasima podrazumevamo romanofono stanovništvo koje naseljava prostor oivičen rekama Timok, Dunav i Morava. Vlasi severoistčne Srbije se i u geografskom smislu nadovezuju na svoju maticu – Republiku Rumuniju. Srpski geograf M. Smiljanić je kao razlog naseljavanja područja severoistočne Srbije Vlasima naveo „etnografsku ulogu karpatskog planinskog sistema na Balkanskom Poluostrvu“, koja se, po njemu, „sastoji u prenošenju rumunskog elementa na ovu stranu Dunava.“
Na maternjem jeziku ovog naroda, sam termin „Vlah“ nema nikakvo značenje. Vlasi sebe, na svom jeziku, zovu „Rumâńi“ (Rumuni), dok jezik kojim govore nazivaju „ľimba rumâńască“ (rumunski jezik). Poznato je da etnonim „Rumân“ (Rumun) potiče od „Romanus“ i predstavlja dovoljan dokaz o romanskom poreklu Vlaha.
Istorijski izvori ukazuju da su na ovom prostoru u antičko doba živela brojna plemena poput: Dardanaca, Meza, Besa, Tribala, Skordiska, Pikenza, Timaha, Dako-Geta i mnogih drugih tračkih, ilirskih i keltskih plemena. Ona su dolaskom cara Tiberija na vlast, 14. godine n.e, ušla u sastav novoosnovane rimske provincije Mezije (Moesia), koja je podeljena 86. godine na Gornju Meziju (Moesia Superior) i Donju Meziju (Moesia Inferior). Gornja Mezija je otprilike obuhvatala prostor današnje Republike Srbije bez Autonomne pokrajine Vojvodine. Ova svojevrsna šarolikost, potpuno je nestala tokom njihove romanizacije do kraja VI veka. Nosioci procesa romanizacije bili su legionari, činovnici, rudari i zanatlije, poreklom iz ranije romanizovanih rimskih provincija.
Vlasi su, iz navedenog, potomci romanizovanih domorodačkih plemena koja su, pre rimskih osvajanja, živela na Balkanskom poluostrvu. Značajan udeo u njihovoj etnogenezi, pored navedenih plemena, čine Sloveni, sa kojima je romansko stanovništvo prve kontakte ostvarilo još na dunavskom limesu tokom VI veka i koji trajno nastanjuju ovo područje početkom VII veka.
Među domaćim i stranim istraživačima ima i onih koji snažno i argumentovano iznose svoja mišljenja da su se preci današnjih Rumuna formirali na prostoru današnje jugoistočne Srbije i severozapadne Bugarske. Argumente za takva mišljenja nalaze u timočko-prizrenskom dijalektu srpskog jezika na prostoru Torlaka i Šopova u Srbiji i Makedoniji kao i u belogračičko-brezničkom dijalektu bugarskog jezika na prostoru Bugarske. Svakako, taj takozvani romanski klin se delimično očuvao do današnjeg dana na prostoru severoistočne Srbije, gde i danas žive Vlasi. Naime, romansko stanovništvo je na prostoru Timok-Osogovo-Šara poput klina, počev od VI-VII veka razdvajalo takozvane „panonske“ Slovene, koji su dolazili sa prostora panonske nizije, od takozvanih „vlaških“ Slovena, koji su dolazili sa prostora srednjovekovne vlaške nizije. Širenjem bugarske i srpske državnosti na prostor Timok-Osogovo-Šara tokom srednjovekovnog razdoblja, deo romanskog stanovništva se postepeno iselio na sever, gde je romanizovao slovenska plemena, koja su zatekli u nekadašnjoj Decebalovoj Dakiji, dok se drugi deo romanskog stanovništva postepeno iselio ka jugu, gde danas žive Rumunima srodni Aromuni.
Prvi pomen Vlaha na prostoru današnje Srbije nalazimo u vizantijskim izvorima XI veka. Vizantijski katakalon Kekaumenos u svom delu Strategikon, govori o nespornoj vezi Rimljana i njihovih potomaka Vlaha, koji se i tokom XI veka nalaze na obalama Save i Dunava. Prisustvo Vlaha u srednjovekovnoj Srbiji (Braničevo) i Bugarskoj (Timočka krajina), potvrđuju najpre darovnice srpskih i bugarskih vladara od XIII do XV veka, a potom mnogi latinski spisi ugarskih, dalmatinskih, nemačkih, italijanskih i francuskih crkvenih velikodostojnika i putopisaca, kao i arapskim pismom ispisani turski popisni defteri XV-XVI veka.
Na osnovu ojkonimije, tj. naziva naseljenih mesta, u kojoj preovlađuju slovenske osnove, može se zaključiti da su Vlasi, koji su tokom srednjeg veka živeli na ovim prostorima, bili u priličnoj meri poslovenjeni, ali nam preko 400 ojkonima s romanskom osnovom u turskim defterima XV-XVI veka ukazuje i na još uvek romanofono vlaško stanovništvo. U korist teze o mnoštvu poslovenjenih romanofonih Vlaha, mnogi istoričari, između ostalog, navode Zakone Vlaha Braničevskog subašiluka iz XV i XVI veka u kojima se Hristovo rođenje naziva „Božić“. Ali se, nažalost, na osnovu tog podatka ne može govoriti o poslovenjenim Vlasima, jer je u istim izvorima zabeleženo i da se od „svake kuće koja daje filuriju uzima po 20 aspri u proleće na dan zvani „Hizir Ilijas“, što na turskom označava „dan Sv. Đorđa“, tj. „Đurđevdan“. Po ovim navodima romanofoni Vlasi bili bi čas poslovenjeni čas poturčeni. Međutim, još je u prvoj polovini XIV veka Stefan Uroš III Dečanski svojom darovnicom darovao manastir Dečane u kojoj piše: „Vlasi … koji ovce pasu da uzimaju za Đurđevdan od 100 ovaca ovcu s jagnjetom“, kao i u Zakonu Cetinskih Vlaha iz prve polovine XV veka, u kojem piše: „da ima dati vsaki stan o Jurjevoj (tj. Đurđevdanu) ovna ili ovcu…“ Jedini pravovaljani zaključak koji se nameće jeste da je turski zakonodavac ovu odredbu preuzeo iz srednjovekovnog zakonodavstva Srbije i Hrvatske i utkao je u celosti u svoje zakonodavstvo prevodeći je na turskom. Tako se bilingvalni Vlah izrazio srpskim jezikom „Božić“ koji je u turskoj carevini bio „lingua franca“ umesto svojim „Cračun“ koji potiče od latinskog „Creacionem“ kako bi ga turski pisar razumeo.
Zanimljivo je da Vlahe s područja današnje severoistočne Srbije, srednjovekovni izvori pominju i na području Bosne, što se može videti u izveštaju putopisca Benedikta Kuripešića iz prve polovine XVI veka. To nije čudno s obzirom na činjenicu da je to bilo nomadsko transhumansko stanovništvo, čija je privreda bila zasnovana na uzgoju stoke. Pravoslavni Vlasi bili su spomenuti i na prostoru srednjovekovne Hrvatske tokom XIV i XV veka, koji su inače došli sa prostora srpskih zemalja (Hercegovine, Makedonije i Despotovine) za razliku od Velebitskih i Cetinskih Vlaha katoličke vere.
Premda je prisustvo Vlaha na prostoru današnje severoistočne Srbije tokom srednjovekovnog razdoblja nesporno potvrđeno u mnogim vizantijskim i latinskim izvorima počev od XI do sredine XV veka, etnička slika današnje severoistočne Srbije, definitivno je formirana nakon austrijsko-turskih ratova i potpisivanja Požarevačkog mira 1718. godine. Austrijska administracija, pod čijom se upravom našla današnja severoistočna Srbija od 1718. do 1739. godine, vršila je sistematsku i plansku kolonizaciju stanovništva napuštenih krajeva u pograničnoj zoni koja je opustošena ratnim razaranjima. Osnovni razlog naseljavanja novog i povratka autohtonog prethodno izbeglog stanovništva bio je, privredni razvoj i pokušaj jačanja granice uoči novog rata sa Turskom imperijom. Kako je Temišvarski Banat, deo Oltenije i današnje severoistočne Srbije, bio jedna jedinstvena upravna jedinica, nova vlast je uticala, svojim fiskalnim merama, na doseljavanje novog i na vraćanje autohtonog izbeglog stanovništva sa jednog na drugi kraj, jedne te iste administrativne jedinice.
To nam potvrđuje i pismo komandanta temišvarske oblasti, grofa Klaudija Mercija, upućenog Jevgeniju Savojskom 20. oktobra 1722. godine, u kojem se kaže: „Ima dva dana kako sam u Oršavi, po povratku sa obilaženja granica Timoka i Kučajne. Tamo sam sve našao u dobrom stanju i uspeh dispozicija preduzetih prošlog leta mi je pričinio zadovoljstvo pošto sada taj kraj počinje da se naseljava: u njemu ima sada više od 2400 porodica dok prošle godine tu nije bilo više od 800; svi urođenici su u glavnom bili oko mene i garantovali mi da će privući (dovesti) svoje rođake“.
Privučeni brojnim povlasticama, tj. fiskalnim olakšanjima, preci današnjih Vlaha nastavljaju doseljavanje i nakon završetka austrijske okupacije i prelaska ovih krajeva pod tursku vlast. Znatan deo njih pristiže nakon neuspele pobune rumunskih seljaka protiv mađarskog plemstva 1784. godine. Poslednje u nizu doseljavanja dogodilo se u doba vladavine kneza Miloša Obrenovića, kada su meštani današnjeg sela Mihajlovca kod Negotina, uz Miloševu saglasnost, prešli na desnu obalu Dunava. Naravno, doseljavanja iz Rumunije se u manjem ili većem intenzitetu nastavljaju sve do pada Čaušeskuovog režima, donekle i u vreme tranzicije, da bi posle pridruživanja Rumunije Evropskoj uniji prestala.
Tokom Prvog i Drugog srpskog ustanka Vlasi aktivno učestvuju u borbi za oslobođenje Srbije od turskog ropstva. Nakon sticanja autonomije, a potom i pune nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. godine, Vlasi su bili, kako bi danas rekli, jedina brojnija nacionalna manjina koja je živela u Srbiji. Potvrdu tome daju nam popisi stanovništva, gde se Vlasi pojavljuju počev od 1846. godine. U doba postojanja Vlaške kneževine, preteče današnje Rumunije, Vlasi su popisivani kao Vlasi, jer ih je tadašnja vlast sa punim pravom vezivala za njihovu maticu – kneževinu Vlašku. Sticanjem nezaviznosti i priznavanjem Rumunije, kao međunarodnog subjekta, Vlasi „de jure“ bivaju tretirani kao rumunska nacionalna manjina, pa ih, shodno tome, državna statistika, na svim popisima nakon 1878. godine, beleži kao Rumune, a njihov jezik kao rumunski. Na prvom popisu, nakon završetka Prvog svetskog rata, Vlasi severoistočne Srbije se, zajedno sa Rumunima iz Banata i Cincarima iz Makedonije upisuju u jednu popisnu kolonu „Rumuni i Cincari“.
Premda ih država, na osnovu preuzetih međunarodnih obaveza, koje podrazumevaju i poštovanje manjinskih prava, „de jure“ priznaje kao nacionalnu manjinu, u praksi se naveliko sprovodi politika asimilacije, odnosno srbizacije.
Sveštenstvo, koje je u vlaškim selima služilo na rumunskom jeziku, nakon potpadanja istočne Srbije pod jurisdikciju Srpske pravoslavne crkve (SPC), polako nestaje. Umesto sveštenika koji govore i bogosluženje vrše na Vlasima razumljivom jeziku, u vlaškim selima dolaze sveštenici koji neznaju njihov jezik, tradicionalnu kulturu i mentalitet.
Posledica toga je očuvanje prastarih običaja koji su se kod Vlaha severoistočne Srbije održali do danas. Vlasi su, umesto da zovu popove koje ne razumeju, sami sahranjivali svoje pokojnike, ili su ih zvali tek „reda radi“, ali bi „nedostatak poverenja“ u nešto što ne razumeju, kompenzovali izvođenjem posmrtnih rituala u čiju ispravnost nisu nikada posumnjali.
Ta ista Crkva im tokom druge polovine XIX i početkom XX veka srbizira lična imena i prezimena dodavanjem sufiksa „ić“, a putem škola, u kojima se nastava ne obavlja na maternjem jeziku, državna administracija sistematski podstiče proces asimilacije.
Agresivan pristup državnih činovnika ne donosi željeni efekat. Pored sveg nastojanja da Vlahe „pripitome“ i posrbljuju, Vlasi na ovu kampanju odgovaraju povlačenjem u sebe, pa čak i odbijanjem da van školskih klupa govore jezik koji im se nameće kao „maternji“. O tome svedoče brojni putopisci koji su krajem XIX i početkom XX veka beležili svoje utiske sa svojih putovanja po Timočkoj krajini, Homolju i Pomoravlju.
Pored svega navedenog, službeni naziv „Rumuni“ ostaje sve do završetka Drugog svetskog rata, tačnije do 1948. godine, kada komunistička vlast, po uzoru na Staljinov Sovjetski savez, počinje i administrativnu podelu rumunskog naroda na Vlahe i Rumune.
Cilj te podele je, zapravo, bilo opravdavanje i ozvaničenje asimilacione politike prema Vlasima. Posebno je zanimljivo da se već na prvom popisu stanovništva nakon Drugog svetskog rata, u odvojenim popisnim kolonama, kao dve popisne kategorije, pojavljuju Vlasi i Rumuni. Vlaha je 1948. godine zvanično bilo nešto manje od 100 hiljada, da bi njihov broj, samo 13 godina kasnije, tj. 1961. godine spao na 1361, što je odgovaralo broju jednog osrednjeg vlaškog sela. Ostatak od oko 250 000, koliko se, zapravo, pretpostavlja da ima Vlaha, bio je popisivan kao Srbi, a srpski kao maternji jezik, iako 1961. godine veliki broj Vlaha nije ni znao da govori srpski.
Tokom komunističke vladavine, Vlasi postaju tabu tema. Identitet koji su vekovima čuvali svojom izolovanošću, uvođenjem obaveznog školovanja na srpskom jeziku polako nestaje. Na scenu stupa sveukupna asimilacija, slična onoj sa kojom se suočavaju Kurdi na jugoistoku Turske.
Žena, koja je bila nosilac tog identiteta, kroz školovanje i sticanje obrazovanja na srpskom jeziku, prerasta u promotera identiteta većinskog naroda. Mlađi naraštaji Vlaha vremenom počinju verovati da jezik kojim govore nije „in“ ili „kul“ jezik kojim međusobno trebaju komunicirati.
Čak i tamo gde su oba roditelja Vlasi, sa decom se komunicira na srpskom uz obrazloženje da je to jezik koji će im, za razliku od maternjeg, „kasnije trebati“. Dolazi do paradoksa da i u najvećim zabitima, u vlaškim selima, unuci, koji govore srpski, ne umeju da se sporazumeju sa svojim bakama koje taj jezik ne razumeju.
Negovanje kulture se isključivo svodi na „Susrete sela“, manifestacije gde su vlaški folklor i nošnja više nego dobrodošli, ali ne i jezik. Konferanse se vode isključivo na srpskom. Na srpski se u skečevima, koji se izvode na tim priredbama, prevode čak i imena običaja, praznika i svetaca, koji su svojstveni ovom narodu.
Uvođenje višestranačkog sistema u Srbiji, početkom devedesetih, nije zaobišao Vlahe. Penzionisani pukovnik JNA Dimitrije Kračunović iz Rudne Glave u opštini Majdanpek, decembra 1990. godine osniva prvu političku partiju sa vlaškim, odnosnom rumunskim predznakom – Demokratski pokret Vlaha i Rumuna Srbije. Godinu i po dana kasnije, grupa vlaških intelektualaca, predvođena diplomiranim inženjerom mašinstva, Dragomirom Dragićem iz Krivelja kod Bora, kao odgovor na ponižavanje pripadnika ove zajednice u humoreski o Milošu Obiliću objavljenoj u loklanom borskom listu, osniva prvu nevladinu organizaciju, čiji je cilj borba za očuvanje kulturnog identiteta Vlaha – Forum za kulturu Vlaha.
Maksimalno opstruisani od strane Miloševićevog totalitarnog režima, u Srbiji pogođenoj ratnom histerijom, te, u priličnoj meri, nezainteresovanošću asimilovanih pripadnika same zajednice, pomenute organizacije ne beleže značajnije rezultate tokom devedesetih.
Petooktobarski prevrat 2000. godine od početka ne donosi bitnije pomake. Uoči samog popisa stanovništva 2002. godine, malobrojne vlaške organizacije mobilišu svoje resurse ne bi li ohrabrili svoje sunarodnike da se slobodno izjasne
……..
Usledio je veoma brz odgovor. Tabloidni list Nedeljni Telegraf, u jeku popisne kampanje, iznosi članak o navodnoj pripremi „oružane pobune“ nezadovoljnih Vlaha i formiranja tzv. paravojnih jedinica „žutih beretki“ u Homolju. Vlaški intelektualci i politički prvaci se diskredituju kao vođe tog, navodnog „pokreta pobune“. SPC, najpre, Saopštenjem sveštenstva Timočke eparhije, a potom i samog patrijarha SPC Gospodina Pavla, „apeluju“ na „srpsko stanovništvo Timočke krajine“ da se ne povede za „zlim ljudima“ koji su ih uoči popisa pozivali da se izjasne kao Vlasi, podsećajući ih na krsnu slavu i „prolivenu krv predaka za domovinu Srbiju“. Uprkos pravoj, pravcatoj anti-kampanji, ispada da se trud vlaških organizacija ipak isplatio.
Popis iz 2002. godine statistički prikazuje još nezabeleženi rast broja pripadnika jednog naroda na popisima stanovništva! Sa 17.000, koliko ih je oficijelno popisano 1991. godine, broj Vlaha se 2002. godine, sa 40.054 izjašnjenih, više nego udvostručio. To se svakako nije dalo objasniti prirodnim priraštajem, jer se znalo da su upravo pripadnici ovog naroda najviše pogođeni „belom kugom“, što je popularni naziv za negativni rast stanovništva, već je povećani broj izjašnjenih Vlaha bio usled buđenja nacionalne svesti.
Godina 2002. biće zapamćena kao godina kada je Vlasima vraćen status nacionalne manjine. Izmenama Zakona, Vlasi su iz „etničke grupe“ prevedeni u „nacionalnu manjinu“. Sam pojam „etnička grupa“ označavao je pripadnike naroda koji nisu imali svoju matičnu državu. U tadašnjoj SR Jugoslaviji, pored Vlaha taj status su imali još Romi, Rusini, Bunjevci i Aškalije.
Vlasi nisu bili pošteđeni saplitanja ni kao oficijelno priznata nacionalna manjina. Na proslavi 10 godina od osnivanja prve političke partije sa vlaškim predznakom, Demokratskog pokreta (Vlaha) i Rumuna u borskom selu Slatina, činjenica da je konferansa vođena dvojezično – na srpskom i rumunskom (vlaškom), prisustvo ambasadora Republike Rumunije u Beogradu i molitva „Oče naš“ koju je, sa prisutnima, izgovorio episkop Rumunske pravoslavne crkve (RPC), Danilo, predstavljao je poziv za opštu uzbunu. Mediji su punili stupce pričama o „vlaškoj buni“, „novom Kosovu“, „Vlaškoj Republici“, „zabijanju noža u leđa“, „pokušaju podele srpskog naroda“...
Kulminacija problema, pod novom demokratskom vlašću na čelu sa Koštunicom, dostigla je vrhunac kada je sveštenik Bojan Aleksandrović, u negotinskom selu Malajnica, na svom imanju, kao klirik RPC, sazidao crkvu u kojoj je službu držao na vlaškom, odnosno rumunskom jeziku.
Lokalne vlasti, pod izgovorom nelegalne gradnje, odlučuju da sruše ne samo crkvu, već i čitavo pokućstvo oca Aleksandrovića. Rušenje je sprečeno energičnom reakcijom vlasti Republike Rumunije, koje su srpskoj strani jasno stavile do znanja da će rušenje crkve u Malajnici značiti prekid diplomatskih odnosa između dve zemlje. Odustajanje od rušenja nije bio kraj provokacija lokalnih vlasti. Prvi čovek borske opštine, Dragan Veličković, išao je toliko daleko da je 2005. godine, pod izgovorom da su ugroženi „imovina i sveštenstvo SPC u regionu“, tražio stacioniranje žandarmerijskih trupa u Boru. Njegov zahtev je naišao na osudu kako tadašnjeg državnog vrha, tako i predstavnika vlaške zajednice te nevladinog sektora.
Ne bi li pospešili komunikaciju sa državnim vrhom, odnosno nadležnim ministarstvima, političke i nevladine organizacije koje okupljaju Vlahe, odlučuju se, u skladu sa Zakonom, za osnivanje Nacionalnog saveta Vlaha. Osnivačka skupština ovog tela održala se u Boru 04. marta 2006. godine u prisustvu predstavnika republičkih i lokalnih vlasti. Prvi put u svojoj istoriji, Vlasi u Srbiji dobijaju instituciju koja brine o njihovim manjinskim pravima. Za prvog predsednika Saveta izabran je Živoslav Lazić iz Velikog Gradišta, diplomirani sociolog.
Uprkos prisustvu na osnivačkoj skupštini, nadležno ministarstvo odbija da prizna, odnosno da registruje novoosnovani Savet. Kao razlog odbijanja, nadležni u ministarstvu za manjinska pitanja navode „izglasavanja rumunskog književnog jezika kao službenog jezika vlaške manjine“ od strane većine članova tog tela. Resorno ministarstvo u javnost izlazi sa potpuno sumanutom preporukom da, „do standardizacije vlaškog jezika, srpski bude u službenoj upotrebi“. Rukovodstvo Saveta bezuspešno piše protestna pisma i traži objašnjenja za više nego očigledno kršenje Zakona i prekoračenje ovlašćenja nadležnog ministarstva, koje je u ovom slučaju na sebe preuzelo ulugu arbitra. Da stvar bude zanimljivija, čelnici Saveta dobijaju uveravanja čak od samog predsednika Borisa Tadića da je njemu, „potpuno jasno da je jezik kojim govore Vlasi rumunski“ i da je „Vlasima u prošlosti činjena velika nepravda“, te da se radi na „iznalaženju rešenja“ kako bi se „ta nepravda ispravila“.
Nakon više od godinu dana prenemaganja, pod pretnjom podnošenja tužbe Sudu za ljudska prava u Strazburu, vlasti u Beogradu odlučuju da registruju Nacionalni savet Vlaha. Opstruisanje rada saveta se nastavlja i nakon iznuđene registracije. Aktivnosti Saveta se medijski prećutkuju. U štampi se uglavnom objavljuju članci koji se veoma kritički osvrću na rad Nacionalnog saveta Vlaha. Ukoliko se bilo koja izjava nekog od funkcionera saveta objavi, članak se, po pravilu, završava komentarom da „u Savetu postoje i drugačija mišljenja“.
Dolaskom Svetozara Čiplića na poziciju ministra za ljudska i manjinska prava, odnos vlasti prema ovoj instituciji kulturne autonomije Vlaha donosi potpuno zahlađenje. Iako suočeno sa otvorenim nerazumevanjem vlasti u Beogradu i pritiskom koji se na Savet vrši preko medija, rukovodstvo Saveta pred kraj 2009. godine odlučuje da traži preporuku od ministra prosvete, G-dina Žarka Obradovića za učenje rumunskog jezika, kao izbornog predmeta u školama.
Pored toga što Žarko Obradović formalno daje pismenu saglasnost, u praksi se inicijativa za uvođenje rumunskog u škole maksimalno opstruira. Nakon što su potpisi roditelja, koji su dali saglasnost da im deca pohađaju nastavu na rumunskom, uredno sakupljeni u dvadesetak naselja i poslati na adresu Ministarstva prosvete, ono najpre ignoriše blagovremeno upućeni dopis Nacionalnog saveta, da bi kasnije to ignorisanje obrazlagali „gubitkom poslatog materijala“.
Direktori škola, koji, posle neverovatnih peripetija, ipak dobijaju dopis od strane ministarstva, potpomognuti lokalnim moćnicima, vrše pritisak na roditelje da povuku svoje potpise. Dolazi do paradoksa da roditelji, koji su potpisima dali saglasnost da im deca u školi uče rumunski, kao po kakvom dogovoru, listom povlače svoje potpise. Onim najupornijim među njima, koji odbijaju da povuku potpise, onemogućava se nastava na rumunskom uz obrazloženje da za takvu vrstu nastave „ne postoji zainteresovanost dovoljnog broja učenika“.
Krivične prijave podnete protiv aktera ove opstrukcije ne nailaze na razumevanje tužilaštva, koje ih odbacuje kao „neosnovane“. Za jun 2010. godine, ministarstvo na čijem se čelu nalazi Svetozar Čiplić, raspisuje izbore za Savete nacionalnih manjina.
Činilo se na samom početku da, kada su Vlasi u pitanju, za ove izbore ne vlada baš preveliko interesovanje. Uslov da se u Poseban birački spisak (PBS) upiše 16 000 birača, kako bi izbori uopšte bili održani neposrednim glasanjem, ispunjen je u „minut do dvanaest“. Buduće birače u PBS upisuju političke i nevladine organizacije koje su imale većinu u Savetu. Videvši da je vrag odneo šalu, suočene sa činjenicom da su se „Vlasi dosetili“ i da insistiraju na unapređenju svog položaja poštujući zakonske okvire, putem organa koji ima pun legitimitet da na tome insistira, sa opozicijom unutar tog Saveta koja ne raspolaže kapacitetima da parira vladajućoj većini, političke partije većinskog naroda rešavaju da stvar preuzmu u svoje ruke. Nakon isteka zakonski predviđenog roka, dolazi do „masovnog interesovanja“ za ove izbore. Sa svojom listom su najpre izašli socijalisti bivšeg predsednika Miloševića, da bi njihov primer sledile demokrate Borisa Tadića, SNS, DSS, pokret Boška Ničića, itd. Kako će se na kraju ispostaviti, od početne letargije i opšte nezainteresovanosti, izbori za vlaški nacionalni savet su prerasli u takmičenje sa rekordnih 9 lista.
Samu kampanju za ove izbore pratila je neravnopravna borba između liste koju je predvodio Dr Predrag Balašević, na kojoj su se nalazili ljudi koji se vlaškim pitanjem bave decenijama unazad i listi koje su od svojih centrala u Beogradu imale svu podršku, uključujući logističku i finansijsku.
Ostaće upamćen poziv Milića Milićevića, jednog od funkcionera partije, aktuelnog republičkog premijera Ivice Dačića, upućenog potencijalnim glasačima u jednoj TV emisiji da se svi, pa i oni koji nisu Vlasi, mogu upisati u posebni birački spisak iz koga se, po njegovim rečima, posle izbora, ukoliko to žele, mogu slobodno ispisati. Pojednostavljeno: formirana je kategorija „Vlaha na oročeno vreme“. Da bi se ispunila misija preuzimanja kontrole nad Savetom, biračima, kojima ni prethodni saziv nije objasnio ulogu i ingerencije Saveta, obećavani su asfaltiranje seoskih puteva, izgradnja fabrika, mostova, banjskih lečilišta, hladnjača za otkup voća... drugim rečima: sve osim onoga što je u nadležnosti Saveta kao državne institucije.
I pored neravnopravne borbe, kampanje zastrašivanja, izborne krađe, odsustva kontrole samog procesa glasanja na mnogim izbornim mestima, te upisa birača iz redova ne vlaškog stanovništva, tj. većinskog naroda, lista Dr Predraga Balaševića dobija izbore ispred liste socijalista, demokrata i naprednjaka. Sklapanjem postizborne koalicije, vođenje Saveta, putem svojih funkcionera i aktivista, preuzimaju partije većinskog naroda. Savet preuzimaju ljudi koji se do pre par meseci uopšte nisu bavili ovim pitanjem, niti ih je interesovao opstanak i očuvanje jezika vlaške zajednice. Neki od njih su, do nedavno, javno isticali svoju srpsku etničku pripadnost, negirajući da su Vlasi. Ostaće, takođe, upamćene reči predsednika Odbora za informisanje i izdavačku delatnost, Dušana Firovića iz Zaječara, da su „Vlasi Srbi“ i da su „oni (članovi aktuelnog saziva Saveta) postali Vlasi, samo da sutra ne bi bili – ne daj Bože! – Rumuni“.
Odluka prethodnog saziva Saveta o uvođenju rumunskog književnog jezika, kao službenog jezika vlaške nacionalne manjine, poništava se početkom oktobra 2010. godine. Savet, pod vođstvom članova partija većinskog naroda, donosi Deklaraciju kojom se poništavaju odluke njihovih prethodnika. Najzanimljivije je što u delu izglasane Deklaracije, doslovce stoji ono što je tadašnje ministarstvo za manjinske zajednice postavilo kao uslov za registraciju Saveta: „da do standardizacije vlaškog jezika i pisma, službeni jezik zajednice bude srpski“. Izglasana Deklaracija sadrži niz kontroverzi i proizvoljno interpretiranih lingvističkih i istorijskih činjenica…
Najveća kontroverza je, svakako, proglašavanje Srbije za matičnu zemlju Vlaha, ne objašnjavajući pritom da li je Srbija matična zemlja i Vlasima u Bugarskoj, područje oko Vidina, koji etnografski i lingvistički pripadaju Vlasima Caranima u Timočkoj krajini. Pitanje sledi: kako je moguće biti nacionalna manjina, a živeti u matičnoj državi?
Novi saziv saveta kreće u užurbanu „standardizaciju vlaškog jezika i pisma“. Predsednik Odbora za standardizaciju jezika je postao Dr Siniša Čelojević, ginekolog rodom iz Prahova kod Negotina. U timu za „standardizaciju“ nema ni jednog lingviste, ali zato ima nastavnika fizike i muzičkog obrazovanja, inženjera rudarstva, pravnika i slično, pa čak i jedan Crnogorac. Ne samo da se ignoriše mišljenje lingvista, već se pri procesu standardizacije zaobilaze i stavovi istaknutih vlaških intelektualaca koji su se proslavili na istraživanju istorije, jezika i običaja Vlaha, poput Slavoljuba Gacovića, doktora istorijskih nauka ili Pauna Durlića, diplomiranog etnologa iz Majdanpeka. Dešava se, praktično, da odluke o jeziku Vlaha bivaju donesene ne samo od onih koji su, do pre par godina, negirali da su Vlasi, već i od ljudi koji taj jezik uopšte ne poznaju.
Za razliku od situacije kada je većinu u Savetu činila opcija koja nije bila po volji zvaničnicima u Beogradu, kada su se mediji veoma kritički odnosili prema aktivnostima Saveta, potezi nove većine se glorifikuju. Pisani i elektronski mediji naširoko izveštavaju o radu novog saziva Saveta. Kao epohalnu vest, objavljuju da su Vlasi „konačno dobili svoje pismo“ koje su izglasali „stručnjaci“ iz Saveta, ne nalazeći za shodno da traže i mišljenje stručne i naučne javnosti. Odjednom, prestaje da bude važno „šta druga strana unutar Saveta kaže“ odnosmo „da li unutar Vlaškog saveta posoje oni koji ne misle kao vladajuća većina“.
Ovakav razvoj događaja nije nailazio na simpatije zvaničnog Bukurešta i pretio je da postane kap koja će preliti čašu nezadovoljstva potezima zvaničnika u Beogradu. Deceniju unuzad, visoki zvaničnici Republike Srbije, uključujući i samog predsednika Borisa Tadića, obećavali su svojim rumunskim kolegama u bilateralnim razgovorima iznalaženje rešenja „timočkog (vlaškog) pitanja“. Sva ova obećanja nisu bila praćena preduzimanjem konkretnih koraka kako bi se, ono što je obećano, sprovelo u delo.
Predsednik Rumunije Trajan Basesku, biće upamćen kao prvi zvaničnik ove zemlje koji je posetio vlaško stanovništvo istočne Srbije. Nakon posete Kladovu avgusta 2009. godine, usledila je poseta Negotinu i crkvi u Malajnici početkom novembra 2011. godine. Pošto ni jedno od obećanja dobijenih od predsednika Tadića u novembru 2011. godine, koja su se ticala poboljšanja položaja onih Vlaha koji se osećaju pripadnicima rumunskog etničkog korpusa, nisu bila ispunjena, Rumunija odlučuje da stavi veto na dodeljivanje statusa kandidata Srbiji za ulazak u Evropsku Uniju u martu 2012. godine. U cilju rešavanja otvorenih pitanja, rumunska i srpska strana potpisuju Protokol u prisustvu ambasadora zemalja članica Evropske Unije.
Za eventualni neuspeh sticanja statusa kandidata mediji okrivljuju Vlahe, krijući vešto od javnosti da spor sa Rumunijom oko pitanja Vlaha nije od juče, već da je, baš od strane srpske delegacije, taj problem uporno guran pod tepih. Počinje medijska hajka nezabeležena čak i u doba Miloševićeve vladavine. Od vekovnog prijatelja, Rumunija, preko noći, postaje „produžena ruka stranih moćnika“ za pritisak na Srbiju. Od jednog od najvećih srpskih prijatelja, Trajan Basesku postaje omražena ličnost u očima srpskog javnog mnjenja…
Jun 2013 Golubac